فصول سرد سال و هجوم دوباره آلودگی هوا- بخش دوم
جولان هیولای آلودگی در آسمان شـهر
همان‌گونه که دمای کره زمین رو به افزایش است، ما به انتشار مواد کثیف و آلاینده در هوا ادامه می‌دهیم، تقریباً نیمی از جهان به سوخت‌ها یا فناوری‌های پاک دسترسی ندارند، و هوائی که تنفس می‌کنیم به طرز خطرناکی در حال آلوده‌تر شدن است. از هر ده نفر در جهان امروز، نه نفر هوای آلوده را تنفس می‌کنند که هر ساله موجب مرگ هفت میلیون نفر می‌شود.
بعضی از روزها با تشکیل نشدن مه‌دود بر فراز پایتخت دلخوش می‌شویم که لااقل امروز هوای سالم داریم؛ اما خبر بد این است که تشکیل نشدن مه‌دود دلیلی برای سالم بودن هوا نیست. آلودگی هوا اطراف ما را فراگرفته است و پرهیز از آن بسیار دشوار است. ذرات آلاینده میکروسکوپی در هوا می‌توانند از دیوارهای دفاعی بدن عبور کرده و به عمق دستگاه تنفسی و گردش خون نفوذ کنند و در نهایت به اندام‌های مختلف بدن مانند ریه‌ها، قلب و مغز آسیب برسانند. آثار آلودگی هوا بر سلامت انسان جدی بوده و حدود یک‌سوم آمار مرگ‌ومیر ناشی از سکته‌های مغزی، سرطان ریه و بیماری قلبی با آلودگی هوا مرتبط هستند.
اثرات مخرب آلودگی هوا بر سلامت روح و روان
بر اساس داده‌های شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، کیفیت هوای امروز سه‌شنبه ۷ آذرماه ۱۴۰۲ پایتخت در اکثر مناطق در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس قرار دارد، همچنین میانگین غلظت ذرات معلق کمتر از ۲.۵ میکرون که آلاینده اصلی تهران در روزهای اخیر نیز بوده است، هم‌اکنون عدد ۱۰۲ را نشان می‌دهد. پیش‌بینی می‌شود که با بارش باران طی روزهای آینده تا حدودی از بار آلودگی هوای پایتخت کم شود. بر اساس شاخص کیفیت هوا، زمانی که شاخص عددی بین ۱۰۱ تا ۱۵۰ را نشان دهد، کیفیت هوا در شرایط ناسالم برای گروه‌های حساس است.
طبق تحقیقات و پژوهش‌ها کاهش انتقال اکسیژن به مغز باعث تحریک‌شدن برخی نقاط حساس مغز می‌شود و به دنبال آن اختلال‌هایی نظیر پرخاشگری، اختلال در تمرکز، بی‌تفاوتی و افسردگی پیش می‌آید. اگر کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز ادامه‌دار باشد عوارض جدی‌تر و جبران‌ناپذیری مانند سکته مغزی برای مغز به دنبال خواهد داشت. البته تحقیقات اخیر نشان می‌دهد حتی قرار گرفتن کوتاه‌مدت در معرض آلودگی هوا می‌تواند خطر سکته مغزی را افزایش دهد.
نتایج برخی مطالعات نشان می‌دهد آلودگی هوا تا 35 درصد احتمال ابتلا به سکته مغزی را افزایش می‌دهد که البته این احتمال تحت تاثیر عواملی نظیر شدت آلایندگی و نوع مواد آلاینده نیز هست.
رؤیا غفاریان، روانپزشک توضیح می‌دهد: «سردرد میگرنی با آلودگی بروز می‌کند و تشدید می‌شود. با کاهش اکسیژن در بدن به‌طور طبیعی اکسیژن کمتری به مغز می‌رسد و فرد دچار سردرد می‌شود؛ ازاین‌رو سردردهای میگرنی نیز با آلودگی هوا بیشتر می‌شود و یکی از علت‌های بروز میگرن در شخص، آلودگی هوا و مواد سمی موجود در هوا است.
یکی از مهم‌ترین عوارض قرار گرفتن طولانی‌مدت در معرض آلودگی هوا، اختلال در حافظه و کند شدن عملکرد ذهنی است. کاهش میزان اکسیژن در مغز ابتدا بر عملکرد ذهنی و بعد بر عواطف تأثیر می‌گذارد. یعنی در درازمدت بر خلق‌وخو نیز تأثیر محسوسی دارد. تأثیر آلودگی هوا بر عملکرد مغز باعث کاهش بهره‌وری افراد شاغل نیز می‌شود.»
وی در ادامه میگوید: «مواد سمی موجود در هوای آلوده ممکن است ساختار مغز یا ارتباطات در شبکه سلول عصبی مغز را که در روند پیشرفت بیماری آلزایمر نقش دارند، مختل کند، بنابراین آلودگی هوا خطر ابتلا به آلزایمر را افزایش می‌دهد.
آلودگی هوا حتی بر شخصیت افراد نیز تأثیرگذار است و باعث رفتارهایی مانند زودرنجی می‌شود. سرب موجود در هوای آلوده بر سلامت روح و روان نیز تأثیر مخربی دارد. بیماری‌های روانی ازجمله افسردگی، اسکیزوفرنی، اختلال دوقطبی و اختلالات شخصیت، در افرادی که در معرض هوای آلوده‌تر قرار دارند، بیشتر است.»
از این روانپزشک سؤال می‌کنم: «آیا آلودگی هوا ضریب هوشی کودکان را کاهش می‌دهد؟» وی پاسخ می‌دهد: «کودکانی که در معرض سطوح بیشتری از کربن سیاه، ذرات ریز معلق در هوا و آلاینده‌های تنفسی قرار دارند، حافظه و ضریب هوشی کلامی و غیرشفاهی در آنها پایین‌تر از سایر کودکان است و بیشتر به مشکلات بیش‌فعالی و علائم اضطراب و افسردگی دچار هستند. این کودکان در مقایسه با کودکانی که کمتر در معرض آلودگی قرار دارند، در آزمون‌های حافظه، شناخت و هوش نیز نمره کمتری دریافت کرده‌اند.»
استفاده از ظرفیت دانش‌بنیان‌ها در مهار آلودگی هوا
محمدحسین رامشت، استاد ژئومورفولوژی (علم شناسایی اشکال و ناهمواری‌های زمین است) درباره آلودگی هوا و تبعات آن توضیح می‌دهد: «آلودگی هوا معضلی است که اخیراً با وارونگی جو شدت بیشتری یافته و باعث افزایش غلظت آلاینده‌ها شده است و تبعات نامطلوب زیادی در جامعه را به دنبال داشته است که افزایش بیماری‌ها و در معرض خطر مرگ قرارگرفتن افراد میان‌سال و بیمار و... از جمله عوارض آن به شمار می‌آید که تاکنون راهکاری به جز تعطیلی مدارس، ادارات و... برای مقابله با این معضل ارائه نشده است، هرچند واکنش افراد حتی جوان نسبت به مسئله آلودگی هوا یکسان نیست و برخی از افراد در این گروه سنی نیز با خطرات فراوانی رو‌به‌رو می‌شوند و علاوه‌بر این به گفته کارشناسان حوزه سلامت، آلودگی هوا به‌تدریج کاهش شاخص‌های سلامت و عمر مفید افراد را به دنبال خواهد داشت.»
وی در ادامه می‌افزاید: «با توجه به شرایط موجود و فقدان اعتبارات مالی لازم برای حل این معضل به نظر می‌رسد که باید راهی به جز این مشکل را جست‌وجو کرد و نگرش‌های حاکم در این فضا را تغییر داد، چرا که زوج و فرد کردن حرکت خودروها در سطح شهر، محدود بودن توانِ اجرائی برای برقی کردن وسایل حمل‌ونقل و... تاکنون نتوانسته است مشکل آلودگی هوا را کمتر کند و مشکلات این مسئله هر ساله بیشتر خود را نشان می‌دهد.»
این استاد ژئومورفولوژی در تکمیل صحبت‌هایش میگوید: «استفاده از ظرفیت دانش‌بنیان‌ها در این خصوص مناسب ارزیابی می‌شود. یکی از راهکارهایی که در زمینه مقابله با آلودگی هوا ارائه شده و موفق به اجرای آزمایشی مطلوبی در شهر اصفهان شده است، طرحی با عنوان «مدیریت آسمان» است که با الگوبرداری از طبیعت اجرا شده است. در این راستا با توجه به اینکه وارونگی هوا پدیده‌ای ناشی از سکون در وضعیت آب‌وهوای خاص ایجاد می‌شود که در فصل زمستان بیشتر تشدید و قابل مشاهده است، اما در فصل تابستان با توجه به تابش هر روز خورشید و غلبه عوامل جغرافیایی مشکل وارونگی هوا کمتر می‌شود و در نتیجه میزان آلودگی حذف یا بسیار کمتر می‌شود. به‌این‌ترتیب ما نیز سعی کرده‌ایم با الگوپذیری از طبیعت مشکل آلودگی هوا با جابه‌جایی عوامل آلوده‌کننده هوا و ایجاد باد و دیگر عوامل این مشکل را حل کنیم.»
وی می‌افزاید: «در برخی از شهرهای جنوبی به دلیل گرمای هوا و همچنین جابه‌جایی هوا از طریق دریا و خشکی میزان آلودگی بسیار کمتری را شاهد هستیم، ازاین‌رو با استفاده از فرآیند می‌توانیم در شهرهایی مانند تهران، اصفهان و... با وجود کوه‌ها و دیگر شاخص‌های طبیعی و ایجاد جابه‌جایی مصنوعی هوا، میزان آلودگی هوا را کاهش دهیم.»
این کارشناس درباره هزینه انجام این کار میگوید: «تاکنون هیچ اقدام یا برنامه خاصی برای کاهش آلودگی هوا به دلیل شرایط حال حاضر صورت نگرفته است و به گفته مدیران محیط‌زیست هیچ راهکار عملیاتی با وجود بررسی‌های صورت‌گرفته در مورد آلودگی هوا امکان‌پذیر نیست، در نتیجه انجام پروژه مدیریت آسمان اگر بتواند با هزینه‌هایی بسیار کمتر از استانداردهای جهانی عملیاتی شود از مطلوبیت بسیار بهتری در مقایسه با تبعات منفی در حوزه انسانی و... خواهد داشت.»
رامشت معتقد است: «پراکندگی آلودگی هوا حتی در مساحت یک شهر به یک میزان نیست. به طور مثال در شرق اصفهان آلودگی بالاتر از مناطق غربی این شهر است. کاردرست این است که شاخص منطقه به منطقه سنجیده شود. ولی وقتی تعطیلی اعلام می‌شود از این شیوه تبعیت نشده است و آلودگی به‌طور میانگین اعلام می‌شود.
حل معضل آلودگی هوا با توجه به توپوگرافی مناطق شهری قابل اجراست هر چند پیچیدگی‌های خود را دارد اما کاری قابل اجراست و پیش از این در اصفهان با توجه به پستی و بلندی‌های موجود در شهر اجرا شده و سعی گردیده تا با آشفتگی هوا میزان آلودگی هوا را بکاهیم. به عبارتی با توجه به ارتفاعات و دشت‌های موجود در تهران، در چنین وضعیتی سلول‌های حرارتی تشکیل می‌شوند که با هم اختلاف دما دارند. اگر بتوان اختلاف بین دمای هوای سلول‌ها را بالا برد، سلول‌ها به سمت هم حرکت می‌کنند. معنی آشفتگی هوا همین حرکت است. آلودگی هوا در شهرها محصول مداخله انسانی است و رفع آن هم به دست خودمان انجام خواهد شد. آلودگی هوا با بخشنامه و دستور از میان نمی‌رود، باید کار علمی کرد و از تجارب موفق دیگر کشورها استفاده کرد.»
توصیه‌های تغذیه‌ای وزارت بهداشت در آلودگی هوا
احمد اسماعیل‌زاده، مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت تأکید دارد: «برای حفظ سلامتی در شرایط آلودگی هوا مواد غذایی ضدالتهاب بخورید. آلودگی هوا یکی از معضلاتی است که در فصل سرما با آن مواجهه هستیم که تنها راهکار برای مقابله با عوارض آن بر روی سلامتی بدن کاهش التهاب و افزایش دفع مواد سمی استنشاق شده در بدن است که با مصرف غذاهای ضدالتهاب و مصرف شیر و لبنیات می‌توانید سلامتی خود را حفظ کنید.»
وی در خصوص نقش مهم تغذیه برای حفاظت بدن در برابر مضرات آلودگی هوا، اظهار می‌دارد: «هر ساله با شروع فصل سرما با معضل آلودگی هوا به دلیل وارونگی هوا مواجهه هستیم. در حین تنفس ذرات معلق سمی هوا وارد بدن شده و به سطح ریه‌ها می‌چسبند و التهاب را در بدن تحریک کرده و باعث کاهش آنتی‌اکسیدان‌های بدن به‌خصوص آنتی‌اکسیدان‌های مایع پوششی ریه می‌شوند که به دنبال آن سلول‌های مختلف تخریب شده و خطر ابتلا به سرطان به‌خصوص سرطان ریه افزایش پیدا می‌کند.»
مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت می‌افزاید: «دریافت غذاها و مواد مغذی که التهاب را کاهش می‌دهند در کنار دریافت مقادیر بالای آنتی‌اکسیدان‌های غذایی می‌توانند به کاهش اثرات مخرب ناشی از استنشاق ریزگردها کمک کنند.»
اسماعیل‌زاده با اشاره به اینکه برای حفظ سلامت ریه‌هایتان حتماً منابع غذایی امگا ۳ مصرف کنید، میگوید: «ماهی‌های چرب مثل ماهی تن، ماهی ساردین، گیاه خرفه، مکمل‌های امگا ۳ برای کاهش التهاب در این شرایط بسیار کمک‌کننده هستند و در صورت مصرف مکمل امگا ۳ روزی یک مکمل مصرف کنید.
میوه و سبزی‌های زرد و نارنجی زیاد استفاده کنید. مصرف بالای هویج، کدوحلوایی، گوجه‌فرنگی، طالبی، موز، انبه اکیداً توصیه می‌شود. میوه‌ها و سبزی‌های دارای بتاکاروتن بالا که در بدن تبدیل به ویتامین A می‌شود به بدن کمک می‌کند تا اثرات مضر ناشی از استنشاق ذرات سمی هوا کاهش یابد.
میوه و سبزی‌های غنی از ویتامین C مثل پرتقال، لیموترش، نارنج، نارنگی، توت‌فرنگی، سیب، خربزه، طالبی، انار و سبزی‌های سبز تیره همچون اسفناج و سبزی‌خوردن، انواع فلفل از جمله فلفل‌دلمه‌ای، شلغم، لبو و پیاز و انواع کلم به‌خصوص کلم بروکلی و بنفش را در روزهای آلودگی هوا مصرف کنید.» مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت می‌افزاید: «مصرف جوانه‌ها و آجیل‌ها را در روزهای آلودگی هوا در اولویت قرار دهید. انواع جوانه‌ها، مغزهای آجیلی و تخم آفتابگردان حاوی ویتامین E بالایی هستند که می‌تواند به کاهش التهاب در بدن و مقابله با اثرات مضر آلودگی هوا بر سلامت کمک کند.»
وی با بیان اینکه پیاز و سیر را در برنامه غذایی روزانه خود قرار دهید، بیان می‌کند: «این غذاها حاوی ماده‌ای هستند که به تقویت ریه‌ها و کاهش خلط در ریه کمک می‌کنند.»
اسماعیل‌زاده ادامه می‌دهد: «حواستان به مصرف مکمل ویتامین دی باشد. ویتامین D به‌عنوان تقویت‌کننده سیستم ایمنی نقش مهمی در مقابله با اثرات آلودگی هوا دارد؛ بنابراین از وضعیت ویتامین D بدن خود با یک آزمایش ساده خون آگاه شوید و در صورت کمبود حتماً با مشورت با کارشناسان یا متخصصان تغذیه از مکمل ویتامین D استفاده کنید.»
وی با اعلام اینکه در تهیه غذاهای خود حتماً از زردچوبه استفاده کنید، میگوید: «این ادویه دارای کورکومین است که باعث بهبود عملکرد ریوی می‌شود. همچنین مصرف شیر و لبنیات را فراموش نکنید. مصرف روزانه شیر و مواد لبنی به مقدار کافی، عوارض ناشی از آلودگی هوا را بر دستگاه گوارش کاهش می‌دهد.»
مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت تأکید دارد: «شیر به دلیل دارا بودن فسفر، منیزیم و کلسیم، خنثی‌کننده سموم است. شیر، دفع ادرار و مدفوع و مواد آلاینده را تنظیم می‌کنند.
هر وقت میزان باکتری‌های مفید بر اثر ورود سرب و مواد آلاینده به بدن کم شود، عمل دفع هم با مشکل مواجه می‌شود و این مواد در بدن باقی می‌مانند. شیرهای غنی شده با باکتری‌های به نام پروبیوتیک، سطح باکتری‌های مفید را در روده انسان تعادل می‌بخشد.»
اسماعیل‌زاده خاطرنشان می‌کند: «کلسیم موجود در شیر منجر به کاهش جذب سرب و همه فلزات سنگین موجود در هوای آلوده می‌شود. در شرایط آلودگی هوا از شیر کم‌چرب استفاده شود، زیرا دریافت اسیدهای چرب اشباع موجود در فرآورده‌های لبنی پرچرب می‌تواند در کاهش کارایی سیستم ایمنی دخالت کرده و موجب گسترش بیماری‌های ریوی در هوای آلوده شود؛ بنابراین توصیه می‌شود روزانه حداقل دو لیوان شیر یا ماست مصرف شود.» وی مراقبت از وزن بدن را بااهمیت دانسته و میگوید: «چاقی و اضافه‌وزن باعث ایجاد التهاب و فشار بر ارگان‌های بدن به‌خصوص قلب و ریه می‌شود و می‌تواند سیستم ایمنی بدن را در مقابله با عوامل ایجادکننده بیماری از جمله آلودگی هوا با ریزگردها ضعیف کند؛ بنابراین اگر دچار چاقی و اضافه‌وزن هستید یا کودک شما درگیر این مشکل است برای رهایی از این مشکل و آسیب کمتر در برابر ریزگردهای موجود در هوا به نزدیک‌ترین کارشناسان و متخصصین تغذیه در محل زندگی خود مراجعه کنید.»